TÜRKİYE’DE EDEBİYAT PSİKOSOSYOLOJİSİNİN EKSİKLİĞİ ÜZERİNE

Bora Ercan

Osmanlı İmparatorluğunun yayıldığı geniş coğrafya göz önüne alındığında, özellikle Anadolu’da bile homojen olmayan kültür ve üretim-tüketim ilişkisi gereği kültürel kalıtlarının çok sınırlı olduğu görülür. Diyesim koskoca Osmanlı İstanbul, Bursa, Edirne ve Konya gibi birkaç Anadolu şehrinin dışında neredeyse yoktur. Balkanlar ve Ortadoğu’daki eserler elbette önemlidir ancak Osmanlı ile karşılaştırılabilecek diğer büyük bir imparatorluk olan Roma İmparatorluğunun izleri günümüzde Kuzey Afrika’dan, Orta Doğu ve İran, Pakistan, Afganistan’da hala daha görülebilir de Osmanlı’nın adı vardır sadece tarihte.

İstanbul’a sıkışmış bir Osmanlı; 19. yüzyılda bile 10 katlı apartmanlarla dolu bir şehir, birkaç kilometre öteye gidildiğinde ise Anadolu’da toprak damlı kerpiç evler. İzmir’de bile 6 katlı apartmanlar 1970’lerde inşa edilmeye başlanmıştı. Bu örneği verme nedenim bugün sancısı çekilen çarpık kentleşme ve bir nüfus dağılım planlaması olmamasıdır. Böyle olunca bütün ekonomik etkinliklerin İstanbul için yapıldığı bir üretim durumu söz konusu Anadolu’da. Bu konuda Suraiya Faroqhi’nin kitapları oldukça belirleyici.

Her ne kadar Cumhuriyetin kurulması ve Ankara’nın başkent ilan edilmesiyle bu dengesizliğin, Anadolu’yu güçlendirerek aşılmasının yolu açılmışsa da 1950 sonrası günü kurtarma politikaları sonucu günümüz İstanbulu’na gelmiş bulunmaktayız. Osmanlı’nın tüm sanatsal etkinliğinin, üretiminin de İstanbul’da olması kaçınılmazdı böylece. Cumhuriyet sonrasında Ankara’ya yazarların yerleşmesi, örneğin Kültür Bakanlığı’nın bir Çeviri Bürosu kurması, bir de buna paralel politikalarla Köy Enstitüleri olgusu sanatın diğer dallarında olmasa bile edebiyatta Anadolu etkinliğinin artmasını tartışmasız sağlamıştır.

Şüphe yok ki ülkemizde eğitim ve kültür çalışmalarının homojen dağılımını sağlayacak tek kültür politikaları bu politikalardı. Bundan sonra hep kültürsüzleştirme politikaları baskın çıktı. Başlangıçta sözünü ettiğim neden-sonuç ilişkisinin Demokrat Parti iktidarı öncesindeki kültür politikalarında var olduğu söylenebilir. Köy Enstitüleri bir sonuçtu, eğitimin eksikliği ise bir neden; Köy Enstitüleri’nin Anadolu’nun değişik yerlerinde kurulması bir sonuçtu, Anadolu’nun geri bırakılmışlığı ise bir neden; örnekler çoğaltılabilir. Demokrat Partinin de kendine göre bir neden-sonuç ilişkisi gereği bu politikaları sona erdirdiği de başka bir gerçeklik, fakat, her ne kadar çelişki gibi algılansa da onların politikalarının sonucu bu neden-sonuç ilişkilerinin yavaş yavaş yok olmasıdır. Bugün ülkemiz eğitim sisteminde ‘neden’ diye soran öğrenci sayısı yok denecek kadar azdır, öğrencisine neden diye sorma olanağı tanıyan öğretmen de, dolayısıyla neden diye soramayan insanların oluşturduğu bir topluluk; neden diye soramadıklarının de nedenini soramayan....

2000’li yıllarda Türkiye Kültürü bireysel çabalar olmasa devletin güdük kültür politikalarına sıkışıp kalacak. (Milli) Eğitim Bakanlığı, ne trajikomiktir değil mi, 1950 öncesi çeviri bürosunun çevirdiği kitapları basmakta.

Bugün İstanbul dünya çapında bir metropol. En küçük bir doğa olayında hayatın durduğu bir yer aynı zamanda. Yanlış politikaların bir sonucu: iç göç Anadolu’yu yok ederken İstanbul’u da yok etti. Günümüzde sanatsal ve kültürel üretimin merkezi hiç kuşkusuz İstanbul. Aslında ne yazık ki İstanbul da değil, İstanbul’daki bir kaç semt. Anadolu ise kültürel açıdan çok ama çok üretimsiz. Anadolu’nun büyük ve zengin kentlerinden olan Kayseri’de Michel Moore’un yönetmeni olduğu Fahreneit filmini 4 gün boyunca kimsenin izlememesi (bu şehirde üniversite var en azından) nasıl açıklanır.

Son günlerin hararetli tartışması Türkiye’de romanın patladığı üzerinedir. İlginçtir, bundan 3-4 yıl önce İstanbul’a geldiğim ilk günlerde Türkiye’de şair ve şiir enflasyonu üzerine yazılar yazılıyor, saptamalarda bulunuluyordu. Ne tip bir borsadır bu, şimdi şiir kitaplarının sayısı inanılmaz düşmüş. İlginç olan başka bir nokta da sanatın diğer dallarındaki nicelik artışının o sanatı üretenler tarafından negatif algılanmaması; örneğin ressam, fotoğraf sanatçısı, sinema yönetmeni bolluğunun ya da filmlerin çoğalmasının, resim sergilerinin artmasının enflasyonist bir tarzda açıklanmaması. Gelin görün ki yazarlara yine en büyük kötülük yazarlardan gelir ve herkes neden roman yazmaya başladı diye düşünülmeden, herkesin roman yazması eleştiri konusu olur. Yazarların payları diğer sanat dallarına göre daha küçük olduğu için bir paylaşım sorunu olsa gerek bu tepkiler.

Bu süreçte nitelik düşüşü kaçınılmazdır elbette, eleştirmenlerin (kaç kişiler?) haklı oldukları noktalardır bunlar ancak sahiden neden roman Türkiye’de patladı sorusuna bir yanıt arayalım. Batı edebiyatı, daha doğrusu sanayileşmiş ülkelerin edebiyatları incelendiğinde o ülkelerde de romanın diğer türlere göre her zaman çok sattığı görülür. Ancak orada, örneğin İngiltere’de, ABD’de yazınsal değeri düşük, daha çok popüler olan ‘fiction-kurmaca’ türü eserlerin baskın olduğu görülür. Başka bir deyişle yazınsal değeri yüksek olan romanlar orada da satmamaktadır diğerlerine kıyasla. Neden olarak ise metro kültürünü verebilirim. Binlerce insan sabah işlerine giderken metroda çevrelerine bakmaktansa, ki görebilecekleri bir yer yok, kafalarını kitaplarına gömüp bu sıkıntıdan kurtulmak istemektedirler. Bu basit örnek elbette semboliktir, bunun altında yatan sanayileşmiş toplum insanlarının psikolojik durumlarıdır. Eğitim sisteminin ideolojilerüstü bir yapıda olması, sözlü toplum olmamaları, dillerinin belirli bir yapıda olmaları, nüfuslarının ve ekonomik yapılarının Türkiye’ye göre homojen dağılmış olması gibi daha ciddi ve elle tutulur nedenler de verilebilir.

İstanbul’da geçmiş yıllara göre oldukça farklılaşan sosyal yapı günümüz Türkiye edebiyatına damgasını vurmuştur. Bugün örneğin Levent’te iş kulelerinde (19.yüzyıl Osmanlısının 10 katlı binalarıyla karşılaştırılabilir), çalışan binlerce insan, iş kollarının dallanması, budaklanması, çeşitlenmesi kısacası; bu iş kollarında çalışan insanların eğitim durumlarının, ekonomik durumlarının iyi olması, kadınların geçmişe oranla belli bir konum kazanması ve bu insanların yaşadıkları özellikle aşk temelli sıkıntılar. Bu sıkıntılar en iyi düzyazıyla, ancak sanat değeri düşük bir düzyazıyla ifade edilebilir. Batı toplumları örneğinde olduğu gibi kendini en iyi ifade aracı, anlaşılabilirlik ve paylaşılabilirlik bağlamında yazınsal ve dolayısıyla düşünsel değeri düşük olan kurmaca türüdür. Bu türe Anadolu’dan pek ses çıkmamaktadır. Anadolu insanı kendini ifade aracı olarak şiiri tercih etmektedir, örnek olarak şiir ağırlıklı taşra edebiyat dergileri verilebilir.

Bu noktada teknolojik gelişmelerden özellikle bilgisayar ve internetten de kısaca söz etmeliyiz. Başka bir yazımda bilgisayarda hızla üretilen metinlerin aynı hızla basılıp tüketileceğini vurgulamıştım (Hürriyet Gösteri, Ocak 2004). Günümüz kurmaca yazınının olmazsa olmaz araçlarından biridir bilgisayarlar. Bir başka nokta ise bilgisayarın fantastik edebiyatın yaygınlaşmasında büyük bir etken olması. Tolkien’in yıllar yıllar sonra Türkiye’de keşfedilmesinin başka ne gibi bir açıklaması olabilir. Teknolojinin basım yayın işlerini ne denli kolaylaştırdığı ise başka bir gerçeklik. Bu hız para akışını da hızlandırıp, maliyetleri düşürmekte. Örneğin bir kitabın yeniden dizilmesi söz konusu olmamakta. Yazar zaten bilgisayarda yazmaktadır. Ancak bu hız tutkusu, çağımızın hastalığı, yineleyelim, niteliği düşürmekte.

Bugün Türkiye’nin ne şaire ne romancıya ne de öykücüye gereksinimi vardır. Madem birkaç yılda yazarların ve toplumun eğilimi böylesine birden değişiveriyor, o halde gelecekte düşünsel ağırlığı yüksek deneme, inceleme, araştırma ve yine yazınsal değeri yüksek romanlar yaygınlaşabilir, inanın bu tip ürünlerin sayısının artmasıyla toplum da değişecektir. Çünkü belki bütün bu yazıdan çıkarılacak tek sonuç günümüzde yaşanan (düşünsel) sancının geçmiştekinden farklı olarak devletin politikalarının toplumu değiştirmesi değil, edebiyatın değişen topluma uymasıdır, başka bir deyişle edebiyatın toplumu dönüştürmede geri kalmasıdır.